Gród nad Dniestrem przy ujściu doń rzeki Strwiąż
Być może w XIII w. istniało (1254-95) obok biskupstwa przemyskiego odrębne biskupstwo samborskie. Biskupi mieli przebywać w monasterze św. Spasa na Stary Mieście i tam mieli cerkiew katedralną.
Wedle podania dawną osadę zniszczyli Tatarzy w XIII w., a mieszkańcy założyli w miejscu, gdzie istniała wieś Pohonicz nową osadę 2 mile dalej i nazwali ją Nowym Samborem. Pierwotny Sambor nazwano wtedy Starym Samborem albo Starym Miastem.
Przywilejem 13 grudnia 1390 roku Spytek z Melsztyna, który otrzymał okolicę od króla Władysława Jagiełły (1387) nadał Samborowi prawo magdeburskie. Nadanie Spytka potwierdziła królowa Jadwiga, a wraz z Władysławem Jagiełło nadała miastu Samborowi “wieczyste” zwolnienie od podatku podymnego.
“My Spytko z Melsztyna, dziedzic i pan obwodu samborskiego, niemniej wojewoda i starosta krakowski, oznajmiamy, że chcąc stan dochodów naszych polepszyć, (…) pozwalamy tymże: Henrykowi i jego prawnym spadkobiercom pełną i wszelkiego rodzaju władzę tamże w Nowym Samborze, inaczej Pohoniczu, miasto na i pod prawem teutońskiem założyć, uczynić i łany porobić, ile ich tylko się da, takowe wykarczować i wykarczowane uprawiać.”
Pierwszym wójtem miasta został Mikołaj Karczkowski.
Po śmierci Spytka w bitwie nad Worsklą (1399) Sambor stał się własnością wdowy po nim – Elżbiety Melsztyńskiej. Nakazała odnowić (1402) kościółek, prawdopodobnie drewniany wystawiła (1406) akt erekcji klasztoru dominikanów.
Gdy wyszła powtórnie za maż (1406) za Jana księcia na Muensterbergu, w Samborze zaczął gospodarzyć (1407) najstarszy syn Jan.
Trzykrotnie bawił w Samborze Władysław Jagiełło (1415, 1419, 1423) nadając miastu nowe przywileje i zatwierdzając prawo magdeburskie nadane przez Spytka.
5 lipca 1419 r. Jagiełło nadał (najprawdopodobniej drewaniany) zamek w Samborze Hińczy (Henrykowi) z Rogowa, podkanclerzowi królowej i skarbnikowi dworu. Hińcza zostal później oskarżony o potajemne schdzki z królową Sonką, żoną Władysława Jagiełły i uwięziony na zanku w Chęcinach.
Sambor wrócił pod zarząd królewski. W 1422 starostą królewskim był Ostaszko.
Kolejne nadania dla miasta czynili polscy królowie goszczący w Samborze: Władysław Warneńczyk (1439)
Kazimierz Jagiellończyk przyjął tu (1451) wysłanników od królowej matki Zofii i kardynała Zbigniewa Oleśnickiego: Jana Ligęza, kasztelana bieckiego, i Jan Długosz, kanonika krakowskiego, autora słynnych “Roczników” napominających króla, aby strzegł, by Łuck po śmierci Świdrygiełły nie przeszedł w ręce Litwinów.
Tutaj król przyjął swoją ciotkę Marię, wdowę po Eliaszu, hospodarze multańskim z orszakiem bojarów, błagających o pomoc dla syna swego Aleksandra.
W r. 1498 zniszczyli miasto Turcy i Tatarzy , a Jan Olbracht uwolnił je (1499) na lat 10 od podatków.
Budowa wodociągów była możliwa dzięki przywilejowi Zygmunta I (1542). Wkrótce powstała cerkiew prawosławna (1553).
Po wielkim pożarze (1562) Zygmunt August zwolnił miasto na 8 lat od podatków. Sambor posiadał wówczas (1568) 127 wyłącznie drewnianych domów.
14 września 1578 r. bawił król Stefan Batory w Samborze, który nadał dominikanom ogród “winny”.
W mieście składowano wina importowne z Węgier do Rzeczypospolitej. Regulowała to nawet ustawa sejmowa (1580).
Podczas kolejnego najazdu tatarskiego (1593) Jan Zamojski prowadząc choragwie Jerzego Mniszcha, wojewody sandomierskiego, i Janusza ks. Zbaraskiego, wojewdoy bracławskiego pod Samborem próbował (bezskutecznie) wciągnąć czambuły tatarskie w zasadzkę.
19 stycznia 1603 roku Urszula, córka Jerzego Mniszcha, wojewody sandomierskiego i starosty samborskiego poślubiła ks. Konstantego Wiśniowieckiego. Zaślubiny odbyły się w kościele bernardynów w Samborze. W tymże roku Wiśniowiecki przyjechał do swego teścia na zamek samborski z gościem w osobie Dymitra Samozwańca (I).
Dymitr bawił przez pewien czas. Ustalono wtedy, że przyjmie wiarę katolicką i ożeni się z Maryną Mniszchówną. Miejscowy proboszcz, ks. Franciszek Pomaski, sekretarz króla, dziekan sądecki, kanonik płocki i łucki oraz bernardyn Benedykt Anserinua (Gąsior), były prowincjał zakonu, przekazywali Dymitrowi główne prawdy wiary.
Stąd Dymitr z Jerzym Mniszchem udali się (1604) do Krakowa na spotkanie z królem Zygmuntem III Wazą. 17 kwietnia 1604 roku Dymitr powrócił do Sambora, wydał tu dwie hramoty (25 maja i 12 czerwca) a 23 czerwca wyruszył z wojskiem zebranym przez Mniszcha po koronę carów.
11 lutego 1606 Mniszech powrócił z udanej wyprawy na Moskwę do zamku samborskiego. Tu przybywali często posłańcy z Moskwy, przez których Dymitr wzywał żonę, do rychłego powrotu. 2 marca 1606 Maryna wyruszyła w towarzystwie ojca, pocztu panów i pań w swoją najważniejszą drogę.
W 1620 roku po rozbiciu obozu polskiego pod Cecorą, śmierci hetmana Stanislawa Żólkiewskiego Tatarzy podeszli 16 października 1620 do Kulczyc pod Samborem, siejąc zniszczenie. Ludność okoliczna chroniła się tak do Sambora, do klasztoru bernardynów.
Wielki pożar (1637) Sambor zniszczył część miasta i kościół parafialny.
Kościół p. w. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i klasztor bernardynów (1474-88) ufundował Jan ze Sprowy Odrowąż i jego żona Beata z Tęczyna. Tatarzy podczas jednego z licznych w XV wieku najazdów złupili klasztor (1498), a zakonników zamordowali.
Wdowa po Janie Odrowążu wraz z synem Janem odbudowała klasztor i kościół, w którym wraz z synem (1517) została pochowana. Kościół musiał jednak ponownie doznać zniszczeń , gdyż Jerzy Mniszech, wojewoda sandomierski znow go odbudował (1585).
Po rozbiorach rząd austriacki zabrał (1786) klasztor i kościół a bernardynów przeniesiono do klasztoru misjonarzy; następnie otrzymali (1847) kościół pojezuicki a kosztem funduszu religijnego zbudowano obok światyni nową rezydencję. Wkrótce (1861) odrestaurowano ołtarze koscioła. W pierwotnym klasztorze mieścił się w XIX wieku sąd obwodowy i więzienie.
Biblioteka bernardyńskiego klasztoru, uszkodzona przez pożar (1845), istniała już w 1449 r. Liczbę zgromadzonych volumenow szacowano na ponad 3 tysiące dzieł.
Pierwsza szkoła wspomniana była w 1573. Grzegorz Wigilancyusz swój księgozbiór “szkole samborskiej”
W 1680 roku jezuici założyli 5-klasowe kolegium. Przejściowo miasto ponosiło koszty utrzymania szkoły (1792-1815), przekształconej później (1853) na gimnazjum 8-klasowe.
Klasztor i kościół dominikanów dawniej znajdujący się poza miastem ufundowała (1406) Elżbieta, wdowa po Spytku z Melsztyna, wojewodzie krakowskim.
Jak pisał XVIII-wieczny kronikarz “Mieli też kś. dominikanie głównych nieprzyjaciół kś. misyonarzów, którzy trzymając dusz sterownictwo zakazywali parafianom, żeby nie chowali się u dominikanów i żeby ci ojcowie procesyi publicznej w niedzielę podczas oktawy Bożego Ciała nie odprawiali. Dominikanie udali się do Rzymu, zkąd wydano dyplom d. 22 lipca 1752 r., z którego treści wypływa, że na mocy przywilejów papieskich wolno ,jest chować się u Dominikanów i odprawiać procesye publiczne na Boże Ciało”.
Kościół parafialny (ok. 1370) fundacji Spytka z Melsztyna był wielokrotnie obdarzany nadaniami polskich królów. Król Zygmunt III nadał nowo powstałemu (1589) kolegium mansjonarzy beneficjum parafialne w Strzałkowicach. Od 1604 roku rektorowie kolegium proboszczami w Samborze. Beneficjum samborskie nadano (1685) misjonarzom przemyskim, którzy w seminarium, założonem przy katedrze przemyskiej, zajmowali się kształceniem kleru. Odtąd prefekci seminarium przemyskiego bywali proboszczami w Samborze. Po pożarze (1637) odbudowana świątynia została poświęcona w 1664 roku.
Dopiero po zniesieniu zakonu misjonarzy przez rząd austriacki pod koniec XVIII w. parafia otrzymała stałych proboszczów.
Na dawnym przedmieściu Przemyskiem stała drewniana cerkiew p. w. św. Filipa, która w końcu XVIII w. podupudła.
7 kwietnia 1788 roku Austriacy znieśli zakon dominikanów, a majątek zabrali do funduszu religijnego. W klasztorze w XIX wieku mieściły się koszary wojskowe.
Kościół i klasztor jezuitów (1680) wystawił i uposażył Marcin Chomentowski, wojewoda mazowiecki. Jego syn, Stanisław, podczas pobytu w Rzymie, otrzymał od generała jezuitów Tamburyna relikwię św. Stanisława Kostki i złożył ją w kościele.
Powstałe tu kolegium jezuickie posiadało (1762) w Samborze m.in. folwark, młyn, słodownię i cegielnię Po zniesieniu zakonu umieszczono wˇjego budynkach urzędy. W budynku kolegium mieściły się w XIX wieku szkoły. Sam kościół pojezuicki przekazano (1847) bernardynom.
Klasztor brygidek (1626) powstał z fundacji Mikołaja Daniłowicza, podskarbiego koronnego. Jego pierwszą ksienią klasztoru była Urszula, córka Daniłowicza.
Po zniesieniu zakonu przez władze austriackie umieszczono w klasztorze urzędy, a kościół zamieniono na magazyn wojskowy.
Po klęsce piławieckiej (1648), Kozacy z Tatarami dotarli aż do Sanu. Sambor ocalał, spalone zostały jednak przedmieścia. Atak Kozaków pod wodzą Kapusty odparli mieszczanie. Wobec znacznego rozmiaru zniszczeń Król jan Kazimierz zwolnił Sambor (1649) z podatków na okres 4 lat.
Jan Kazimierz wracając w r. 1656 ze Śląska jechał do Lwowa na Sambor i bawił tutaj od 4 do 8 lutego 1656.
Książę siedmiogrodzki Jerzy rakoczy rozpoczynając swój najazd na osłbioną wojną z Rosją i Szwecją Rzeczypospolitą idąc na Kraków obległ (1657) Sambor. W mieście było około 9 tys. okolicznej ludności i 2 tys. żołnierzy. Osatecznie Rakoczy zawarł ugodę z mieszkańcami i po uzyskaniu okupu wyruszył na Przemyśl.
Jan Kazimierz, który zwolnił miasto (1658) po zniszczeniach wojennych z obowiązku dostarczania podwód przez 7 lat, przybył (1660) do Sambora wraz z żoną. W orszaku królewskim znajdowała się wówczas (1660) Maria Kazimiera Zamoyska, wojewodzina sandomierska. Zachowały się jej listy pisane z Sambora do Jana Sapiehy i późniejszego małżonka Jana Sobieskiego, wówczas chorążęgo koronnego.
Wkrótce (1661) nieopłacane, skonfederowane wojska zmusiły mieszczan do złożenia wysokiego okupu.
Jan Kazimierz jeszcze dwukrotnie gościl w Samborze (1662, 1663) za drugim razem zatrzymując się tu ponad tydzień.
Kolejną monarszą wizytę (1670) Michała Korybuta Wiśniowieckiego poprzedziło pismo króla do “Sławetnego Burmistrza, Rajców i całego gminu miasta Nowego Sambora”:
“Sławetni wiernie nam mili!
Idąc za wolą Bożą a radą Wielmożnego Senatu konkludowaliśmy tractatus matrimoniales z Najjaśniejszą Arcyksieżną JMCJ. Eleonorą, siostrą Cesarza JMCJ, którą na dni ostatnie zapustne w Częstochowie przyjmujemy. Ceremonialnemu zaś aktowi dzień wtóry miesiąca marca w Warszawie naznaczyliśmy, na który czas, że się Wierności Wasze do powitania tejże Najjaśniejszej Małżonki Naszej jako Pani swojej przystojnie stawicie, obiecujemy sobie po należytym Wierności Waszmościów ku Majestatowi Naszemu respekcie. Co wdziecznoscią Naszą i łaską królewską onym nagrodzić nieomieszkamy”
Hetman Jan Sobieski rozbił (1672) pod Samborem Tatarów uciekająych spod Kałusza. 10 kwietnia 1681 roku pożar zniszczył 40 domów w mieście.
Gdy król Jan III udał się na Wołoszczyznę na wyprawę przeciw Turkom i Tatarom (1686) przybyła do Sambora królowa Maria Kazimiera z całym dworem i bawiła tu do 22 października.
Znaczne szkody wyrządziły w Samborze wylewy Dniestru (1688, 1690)
Po śmierci króla Jana III Sobieskiego nieopłacane w wojnie z Turcją wojska utworzyły (1696) konfederację, dopuszczając się licznych nadużyć w mieście i okolicach. Mieszkańcy byli zmuszeni do prowadzenia ze zbuntowanym wojskiem negocjacji dla zapobieżenia grabieżom. Strach przed rekwizycjami był też przyczyną uroczystego powitania przez mieszczan marszałka konfederacji Baranowskiego 22 października 1696 roku.
11 czerwca 1700 roku nawiedził miasto ponowny wylew Dniestru. Wielka woda napływająca z gór niosła zwłoki ludzkie i potopione bydło. Oba młyny uległy zniszczeniu. Zniszczenia te i pożar (1702) spowodowały kolejne zwolnienie (1703) miasta od podatkow przez krola Augusta II.
W 1705 roku wybuchła w mieście zaraza “morowego powietrza”. Jesienią z powodu zarazy i braku księży, którzy posługując umierającym, padli jej ofiarą nie zapisywano dzieci nowonarodzonych do ksiąg metrykalnych i nie zawierano małżeństw. Epidemia pochłonęła tysiące ofiar i trwała do lutego 1706 roku. Przy życiu pozostało zaledwie 1300 mieszkańców.
Ponowny atak epidemii nastąpił w 1710 roku.
Sambor ucierpiał też w czasie wojny między Augustem II a Karolem XII. Miasto zaczęłó chylić się ku upadkowi. Nowe ciężary spadły na miasto w czasie wojny między Augustem III a Stanisławem Leszczyńskim (1733-35).
Podczas konfederacji barskiej przybyli do Sambora (1769) bracia Kazimierz i Franciszek Pułascy różnymi drogami, nie wiedząc jeden o drugim. Kazimierz który nadszedł później sądząc, że w mieście jest nieprzyjaciel rozpoczął natarcie, na szczęście rychło spostrzeżono pomyłkę. Przybyłe w pościgu wojska rosyjskie poszukiwały konfederatów w klasztorze bernardynów.
Zaraza morowego powietrza nawiedzała miasto jeszcze trzykrotnie (1771, 1774, 1777).
W I rozbiorze Polski (1772) Sambor został zagarnięty przez Austrię. Cesarz Józef II podniósł Sambor (1788) do godności wolnego miasta królewskiego, nadając prawo palenia cegły. Na rozkaz zaborcy rozpoczęto burzenie miejskich murów (1784). Zamek ten sprzedano gminie (1792). Na jego terenie powstał browar i prochownia.
Po zwycięstwach wojsk Księstwa Warszawskiego w wojnie z Austrią, przejściowo powrócił do Sambora w czerwcu 1809 roku polskie wojska i urzędy. 25 czerwca weszły do miasta “cyrkularnego” Sambora cesarsko-królewskie “austryackie wojsko z kawaleryi i infanteryi składające się, którego dowódca (…) ustanowione przez rząd tymczasowy wojska polskiego zarządzenia zniósł i za nieważne uznał.
Na początku XIX w. wyrabiano w Samborze proch strzelniczy, w 1830 roku powstała fabryka płótna i obrusów, świec, następnie destylarnia nafty (1876), browar, zakład rektyfikacji spirytusu, fabryka olejów, garbarnia, fabryka mydła, dwie fabryki wody sodowej oraz 2 młyny. Drukarnia istniała już w 1790 roku.
Wzniesiono okazałe budynki gimnazjum (1890-94), seminarium nauczycielskiego (1904), poczty (1890), Towarzystwa Gimnastycznego “Sokół” (1904).
Rozwojowi miasta sprzyjała budowa linii kolejowych do Drohobycza (1855-58), Stryja, Borysławia i Przemyśla (1872) oraz Lwowa (1903-05).
Wojska rosyjskie. które zajęły Sambor podczas I wojny światowej dokonały licznych zniszczeń.
Po rozpadzie monarchii austro-węgierskiej 1 listopada 1918 Sambor zajęły przejściowo wojska Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej
17 maja 1919 roku wojska polskie wyzwoliły Sambor, który po 147-letniej niewoli powrócił do Rzeczypospolitej. Sambor został stolicą powiatu województwa staniosławowskiego. Na miejscu dawnego zamku zbudowano szpital (1925).
Od 26 września 1939 roku rozpoczęla się okupacja sowiecka, połączona z masowymi aresztowaniami, wywózkami i deportacjami.
Tuż przed wkroczeniem Niemców 27 czerwca 1941 roku Sowieci wymordowali 900 więźniów, głównie Polaków. Ich ciała spalono na miejscowym cmentarzu 3 lipca 1941 roku.
Po okupacji niemieckiej (1941-44) i ponownej sowieckiej (1944-91) od 1991 Sambor znajduje się na terenie niepodległej Ukrainy.