SATANÓW

Miejscowość, 80 kilometrów na północ od Kamieńca, wspomniana po raz pierwszy w 1385 roku. Król Władyslaw Jagiełło podarował (1404) Satanów Piotrowi Szafrańcowi, który w zamian zobowiązywał się wyposażać 12 rycerzy do obrony granic.

Za panowania cesarza rzymskiego Marka Trojana (98-117 n.e.), po podboju Dacii (101 r.) miał zawędrowąć aż na Podole (106) rzymski legion z centurionem Toniliuszem. Dowódca zwrócił się do swych żołnierzy : – Sat aut on ? (Dość, czy pójdziemy dalej ?) – sat, sat (Dość, dość) – mieli odpowiedzieć legioniści. Od tego miała pochodzić nazwa miejscowści. Większość badaczy wiąże ją jednak z nazwą diabła – szatana, podobnie jak pobliskiego Czortkowa.

Szafraniec sprzedał Satanów (1430/31?) wielkiemu księciu litewskiemu Witoldowi. Witold nadał go wojewodzie Piotrowi Odrowążowi.

Nadanie zatwierdził król Władysław Warneńczyk (1436). Odrowążowie władali Satanowem do 1523 roku. Zbudowali na wysokim lewym brzegu Zbrucza zamek z basztami w narożach, mający chronić okolicę przez najazdami Tatarów. Wysokość ścian sięgała 11 metrów, (przy ponad 100-metrowej długości), grubość murów 1,5 metra, a obszar warowni przekraczał półtora hektara.

Nowi właściciele – Zofia i Jan Krzysztof Tarnowski, by przyspieszyć rozwój miejscowości, zwolnili (1561) nowych osadników od podatków i wszelkich powinności na okres 8 lat. Dzięki temu ilość rzemieslników zwiększyła się (1565-78) z 15 do 50 (szewców, kuśnierzy, kowali, ślusarzy, płatnerzy, rymarzy).

W 1590 prawosławni mieszczanie założyli wzorowane na lwowskich bractwo.

W 1617 i 1618 roku Satanów był niszczony przez najazdy tatarskie. Dzięki staraniom właścicielki Katarzyny Sieniawskiej wkrótce król Zygmunt III Waza nadał miejscowości prawa miejskie (magdeburskie).

Ponownie miasto zniszczyli Kozacy z Tatarami w 1651 roku. Wszyscy mieszkańcy uciekli wówczas z miasta za Dniestr.

Po zdobyciu Kamieńca, Satanów zajęły oddziały tureckie, został jednak wkrótce przez Polaków odzyskany. Jednak zgodnie z postanowieniami trakatatu w Buczaczu Turcy ponownie zajęli (1676) Satanów. W rękach tureckich miasto pozostało ponad 20 lat. Powróciło do Rzeczypospolitej po zawarciu pokoju w Karłowicach (1699).

Dwa kilometry od Satanowa na szczycie góry (Swobódka), nad urwistym brzegiem Zbrucza w XII (XIV?) wieku zbudowano obronny prawosławny monastyr św. Trójcy. Z trzech stron otoczony 6-metrowymi (grubymi na 2 m) murami , od północy chroniony przez nieprzystępne urwiska był bogato zdobiony rzeźbionym, białym kamieniem. Tu schronili się i zginęli w walce z wojskami polskimi Kozacy podczas buntu Semena Palija (1703). Od 1707 do 1793 roku przebywali tu zakonnicy uniccy. Donacje dla nich czynili Sieniawscy i Potoccy z Kaniowa. Na potrzeby monastyru pracowało blisko 100 okolicznych włościan.

W kwietniu 1711 roku w Satanowie, na zamku i w pobliskim monastyrze przebywał, bezkarnie rabujący Rzeczpospolitą, car Piotr I, (formalnie sojusznik elektora saskiego Augusta II). Witającemu carskiego imperatora przeorowi zakonników, błazen Piotra Wielkiego “dla zabawy” obciął brodę, co car łaskawie wynagrodził paru monetami.

Po zniszczeniach w okresie wojen z Moskwą i wojny północnej (1700-21) zamek i mury miejskie odbudował (1722) Adam Mikołaj z Grabowa Sieniawski, hetman wielki koronny i kasztelan krakowski. Miasto stało się wówczas znaczącym ośrodkiem handlowym. Zamieszkiwali je kupcy greccy, ormiańscy, i żydowscy.

W 1793 roku Satanów został zagarnięty przez Rosję w II rozbiorze Polski. 4 kwietnia 1793 roku przybył rosyjski kapitan Iljin, aby odebrać przysięgę na wierność rosyjskiemu imperatorowi. Przepływąjąca przez Satanów rzeka Zbrucz wyznaczała odtąd granicę autriacko-rosyjską.

W rzece Zbrucz, poniżej Satanowa znaleziono (1848) 2,6 metrową kamienną rzeźbę Światowita.

Na początku XIX w. w Satanowie zbudowano, wyróżniający się nietypową architekturą tzw. budynek doktora Paca. Jego trzy piętra znajdowały sie pod ziemia, czwarty poziom natomiast, ozdobiony rzeźbami z kamienia mieścił się nad powierzchnią ziemi. BUdwolę wzniósł lekarz i badacz Stanisław Pac (zm. 3.XII.1826), medyk ostatniego króla Polski, Stanisława Augusta. Pac, absolwent uniwersytów w Krakowie i w Niemczech był też podróżnikiem (bywał w Ameryce, krajach Orientu; sekrety medyczne miał poznać w Egipcie). Po III rozbiorze Polski (1795) osiedlił się w Satanowie. Poświęcił się wtedy i leczeniu biednych, jeżdżąc po okolicznych wsiach oraz nauce – zajmował się aklimatyzacją zwierzat. W budynku pod ziemią znajdował się zwierzyniec z tropikalnymi zwierzętami. Swoje spostrzeżenia dr Pac publikował na łamach czasopisma Akademii Krakowskiej.

Monastyr św. Trójcy w Swobódce (od 1899 żeński) został zamknięty i zniszczony przez bolszewików.

Zakonnicy powrócili tu (1942) podczas okupacji niemieckiej. odrestaurowali cerkiew, rozpoczęli uprawę roli i hodowlę zwierząt, szyli kołdry, które sprzedawali okolicznej ludności. Władze sowieckie ponownie zamknęly monastyr (1962), wywożąc jego wyposażenie na śmietnik, budynek popadł w ruinę. Dopiero w 1989 roku powrócili tu mnisi i rozpoczęli odbudowę.

Do dzisiaj zachowała się potężna, szeroka na 11 metrów kwadratowa brama miejska (XV-XVI w.) – od strony Tarnopola , włączona później w system umocnień zamkowych.

W zamku (zachowały się trzy XVI-wieczne baszty 16 i okrągła wieża drewniana) mieści się (od końca XIX w.) cukrownia.

Położony na wzgórzu nad wschodnim brzegiem Zbrucza kirkut (cmentarz żydowski) w Satanowie, kiedyś ponoć największy w Europie, dzisiaj jest prawie całkowicie zarośnięty. Murowana, renesansowa synagoga, (1532), mająca wyglad niewielkiego zamku jest w ruinie.

Obecnie (od 1991 roku) miasto w rejonie horodeckim obwodu chmielnickiego (płoskirowskiego) Ukrainy, uzdrowisko “Towtry”.